Bośnia i Hercegowina: Polska imigracja

Na mocy postanowień zawartych podczas Kongresu Berlińskiego w 1878 r. Bośnia i Hercegowina znalazła się w strefie wpływów Monarchii Austrowęgierskiej i nastąpił napływ Polaków na ziemie Bośni i Hercegowiny.  W Galicji rozpoczęto werbunek wśród osób, które mogły objąć stanowiska administracyjne w nowym kraju koronnym. Werbowanie polskich kadr do pracy w Bośni było efektem złego stosunku bośniackiej ludności do urzędników niemieckich i węgierskich. Władze austro-węgierskie stymulowały także osadnictwo chłopskie w rzadko zaludnionym kraju, w okolicach Banka Luki.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i powstaniu Jugosławii Bośnię opuszczali austriaccy urzędnicy narodowości polskiej. Urzędnicy, którzy pozostali  na swoich stanowiskach, musieli składać specjalne przysięgi wierności nowemu królowi i Królestwu. Napływali robotnicy z łódzkich fabryk tekstylnych.

W latach 1919-1921 działał w Sarajewie Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej. Zajmował się on przede wszystkim opieką nad zamieszkałymi w BiH Polakami. Po I wojnie światowej Polacy nadal stanowili duży odsetek mieszkańców Bośni. Według spisu z 1921 r. liczba Polaków w Bośni wynosiła 10,705 osób. Również w czasie II wojny światowej wielu Polaków uczestniczyło w działaniach wojennych, biorąc udział w walce głównie po stronie wojsk partyzanckich marszałka J. B. Tity, a także serbskich oddziałach Dražy Mihajlovicia.Liczebność polskich bojowników szacowana jest na 3000 ludzi.  Wiosną 1944 roku sformowano pięciusetosobowy polski batalion.

Po wojnie zdecydowano o wysiedleniu Polaków do Polski.

Po rozpadzie Jugosławii największymi skupiskami Polaków były Tuzla, Sarajewo, Mostar i Banja Luka. W początkach XXI wieku liczba Polaków w Bośni i Hercegowinie wynosiła mniej niż pół tysiąca osób.

Polska uznała Bośnię i Hercegowinę uchwałą Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 1992 r. Stosunki dyplomatyczne zostały nawiązane 22 grudnia 1995 r.

Papież Jan Pawel II odwiedził Sarajewo i modił się o pokój. Jego pomnik stoi od 30 kwietnia 2014 roku przed katedrą Serca Jezusowego.

W BiH działa obecnie sześć organizacji polonijnych: Wspólnota Obywateli Polskiego Pochodzenia w Tuzli (ok. 150 osób), Stowarzyszenie Obywateli POLSA w Sarajewie (55 osób), Stowarzyszenie Polaków w Banja Luce (ok. 40 osób), Polskie Towarzystwo Kulturalne „Mieszko I” w Mostarze (38 członków), Związek Mniejszości Narodowych w Prnjavorze oraz zarejestrowane w marcu 2011 Stowarzyszenie Polaków i Przyjaciół “Mak” (63 osoby).

Niżej przedstawione są sylwetki Polaków, którzy poświęcili wiele lat swojego życia Bośni.  Opracowanie Tomasz Lis, Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Sarajewie

Dr Leopold Glück

Urodził się w 1854 r. w Nowym Sączu, gdzie rozpoczął również swoją edukację. Na studia wybrał się do Krakowa, a następnie do Wiednia, stolicy ówczesnych Austro-Węgier. W 1880 ożenił się z Pauliną Fink, a rok później zamieszkał w Prnjavorze, gdzie spędził dwa lata. Później przeniósł  się do Travnika, na astępnie do Zenicy. Jego praca i fachowość zostały docenione przez zwierzchników, dzięki czemu otrzymał propozycję objęcia stanowiska ordynatora szpitala w Sarajewie. Był to największy ośrodek medyczny w Bośni i jeden z najlepszych na całym Półwyspie Bałkańskim. Z jego inicjatywy powstało tam leprozorium (dom dla chorych na trąd), które ze względu na swoje wyniki zyskało światowy rozgłos. Dr Glück cieszył się szacunkiem i sympatią wśród współpracowników i pacjentów. Oprócz medycyny interesowały go także historia i geografia. Publikował swoje teksty w czasopismach bośniackich i zagranicznych. Był postacią bardzo zasłużoną wśród diaspory polskiej w Bośni, mocno angażował się w działalność Koła Polskiego, w którym jego żona zajmowała bardzo wysoka pozycję. Zmarł przedwcześnie w 1907 r.

Dr Aleksander Glück

Aleksander, podobnie jak ojciec wybrał, karierę lekarza i rozpoczął studia na Uniwersytecie Rudolfa w Wiedniu. Następnie przeniósł się do Krakowa. Jego specjalnością była dermatologia i wenerologia. Jako lekarz pracował najpierw we Wrocławiu, a do rodzinnego miasta powrócił w 1909 r., przejmując posadę Ordynatora Szpitala Krajowego. W Sarajewie  kontynuował rozpoczęte przez jego ojca badania nad przypadkami syfilisu wśród mieszkańców Bośni. W 1925 r. wystąpił z odczytem na konferencji medycznej w Hamburgu, gdzie po raz pierwszy opisał endemiczne przypadki tej choroby. Zmarł na gruźlicę w 1925 r. w wieku 41 lat.

Władysław Glück

Kolejny z synów Leopolda Glücka. Po ukończeniu studiów prawniczych w Wiedniu pracował jako starosta w Travniku. W 1919 wyjechał do Polski. Bardzo zasłużona postać dla działalności na rzecz zbliżenia polsko-jugosłowiańskiego. Opublikował kilka książek o tematyce historycznej w Bośni. Jedna z nich „Sarajewo 1914” nawet stała się obiektem szerokiej dyskusji w bośniackiej prasie. W Polsce współpracował z czasopismem „Prosto z Mostu” a w Bośni z „Pregledem”. Ponadto zajmował się przekładem dzieł jugosłowiańskich na język polski. Zmarł w czasie II wojny światowej w Warszawie.

Dr Teodora Krajewska

Urodziła się w 1854 r. w Warszawie. Była wzorową uczennicą II Gimnazjum Żeńskiego. Po przedwczesnej śmierci swojego męża, za namową Aleksandra Świętochowskiego, zdecydowała się na studia medyczne w Szwajcarii. Po otrzymaniu dyplomu pracowała przez pewien czas jako asystentka prof. Schiffena, tworząc tym samym precedens zatrudnienia kobiety na stanowisku asystentki profesora. W tym samym  czasie w Bośni i Hercegowinie minister Kallay zdecydował się na powołanie do służby medycznej kobiety-lekarza, która miałaby zajmować się chorobami wśród muzułmanek (mężczyźni nie mogli leczyć). Pierwszy konkurs wygrała Czeszka, Anna Bayerova, która jednakże piastowała to stanowisko tylko rok. Po niej posadę kobiety lekarza przejęła Polka – Teodora Krajewska. Swoją praktykę medyczną rozpoczęła w Tuzli, gdzie przepracowała 6 lat. Za swoją pracę została nagrodzona awansem do służb medycznych w Sarajewie. Tam obowiązki lekarki dzieliła z pracą w szkolę i działalnością wśród Polonii. Dr Krajewska była pionierką badań nad osteomalacją, chorobą kostną, jaka występowała wśród muzułmanek. Przypadki tej choroby skrupulatnie opisywała, a wyniki swojej pracy prezentowała zarówno na łamach niemieckich pism medycznych, jak i na konferencjach poświęconych problemom kobiet. Przez lata pracy zaprzyjaźniła się z wieloma muzułmankami. Dzięki temu, miała możliwość poznać ich życie codzienne i problemy, z jakimi się zmagały. Z Bośni, wchodzącej już wówczas w skład Królestwa SHS, wyjechała w 1928 r. Zmarła w osamotnieniu w Warszawie we wrześniu 1935 r.

Prof. Leon Biliński

Ur. w 1846 r., z wykształcenia ekonomista i doktor prawa, był profesorem uniwersytetów Jagiellońskiego i Lwowskiego. Oprócz funkcji profesora i rektora, jakie pełnił na Uniwersytecie Lwowskim pełnił także wysokie stanowiska w administracji austrowęgierskiej. Był m. in. Prezydentem Kolei  Państwowych, gubernatorem państwowego banku, a także ministrem skarbu. W latach 1912 – 1915 pełnił funkcję wielkorządcy w Bośni i Hercegowinie. Jego rządy przypadły na bardzo trudny okres, a on sam nie miał zbyt dużego poparcia wśród ludności miejscowej, ponieważ uważany był za bardzo oddanego człowieka Franciszka Ferdynanda. Wypominano mu, iż obejmując funkcję wielkorządcy nie posiadał wystarczającej wiedzy na temat sytuacji w prowincji. Przez historyków jest również obarczany pośrednią odpowiedzialnością za śmierć arcyksięcia Ferdynanda, ponieważ zlekceważył sygnały o planowanym zamachu na następcę tronu. Zostawił po sobie bardzo interesujące wspomnienia, które ukazały się drukiem już rok po jego śmierci.

Dr Wiktor Jankiewicz

Polski adwokat pochodzący z Gorlic. Wykształcenie prawnicze zdobył na uniwersytetach w Pradze i Krakowie. Początkowo pracował w Galicji, po czym zdecydował się przenieść do Bośni. Tam początkowo praktykował w sądzie, a następnie kontynuował karierę jako adwokat w Tuzli. Dzięki swojej życzliwości i profesjonalizmowi zaskarbił sobie przychylność mieszkańców, zwłaszcza Chorwatów. Był zaangażowany w działalność w katolickich organizacjach. Jego popularność w Tuzli zaowocowała wybraniem go do Sejmu Krajowego w Sarajewie w 1910 r.

Dr Bernard Zauderer

Urodził się w Nowym Sączu w 1851 r. jako syn lekarza Jacoba Zauderera. Studiował medycynę w Krakowie, m.in. pod opieką wybitnego okulisty prof. Lucjana Rydera i profesora patologii Edwarda Korczyńskiego. Studia ukończył w 1876 r. i ożenił się z Marią Lejlą Straussburger. Będąc lekarzem wojskowym dr Zauderer, trafił do Bośni w 1878 r. wraz z armią austro-węgierską i postanowił związać swoje życiem z regionem, w którym mógł w pełni się rozwijać w zawodzie lekarza. W 1882 r. został przeniesiony do Travnika, gdzie odznaczył się ogromną kreatywnością i zmysłem organizacyjnym. Był szanowany nie tylko za swój profesjonalizm, ale także dobre serce i chęć niesienia pomocy pacjentom bez względu na zasobność portfela. Miasto zawdzięcza mu powstanie pierwszego Szpitala Miejskiego.  W 1920 r. za swoje zasługi otrzymał Honorowe Obywatelstwo miasta Travnika. Zajmował się nie tylko medycyną, lecz również folklorem Bośni, gdyż interesował się kulturą i tradycjami jej mieszkańców. Zmarł w 1928 r.

Dr Bronisława Prasek-Całczyńska

Do Bośni trafiła w 1915 roku, wraz z mężem Czechem Emilem Praskiem. Jak sama podkreślała, była pierwszym lekarzem – pediatrą w Bośni, gdzie pracowała w sarajewskim Szpitalu Miejskim opiekując się najmłodszymi pacjentami. Brak specjalistycznej pomocy medycznej dla dzieci i odpowiednio wykształconych lekarzy powodował, że umieralność wśród dzieci była jedną z największych w Europie. Pomimo ogromu pracy dr Całczyńska potrafiła także znaleźć czas na pomoc mężowi – również lekarzowi – przy szczepieniach w czasie epidemii. Ponadto pełniła obowiązki nauczycielki  w szkole dla dziewcząt w Sarajewie, przejmując tę funkcję od swojej koleżanki dr Teodory Krajewskiej. Z Bośni wyjechała w 1922 r. i przeniosła się do Zagrzebia. Tam w czasie II wojny światowej bardzo aktywnie angażowała się w działalność antyfaszystowską, za co została pośmiertnie odznaczona w 1998 r. Krzyżem Kawalerskim Orderu Zasługi Rzeczpospolitej Polskiej.

Dr Władysław Nieć

W latach 90-tych XIX stulecia pełnił funkcję wiceburmistrza Sarajewa. Ponadto wraz z żoną bardzo aktywnie uczestniczył w życiu Polonii. Był członkiem Koła Polskiego w Sarajewie, w ramach którego organizowano różnego rodzaju uroczystości patriotyczne. Na jego kadencję przypadło bardzo wiele projektów budowlanych, w tym tworzenie pierwszego Szpitala Miejskiego w Sarajewie. Z wykształcenia był adwokatem, w stolicy Bośni otworzył też swoją kancelarię. Jeszcze przed I wojną światową powrócił do Galicji.

Artur Burda

Urodził się w Bielsku-Białej jako syn Wiktora Burdy. W 1899 wraz z całą rodziną przeniósł się do Wiednia, gdzie jego ojciec został doradcą na dworze cesarza Franciszka Józefa. W 1934 roku założył w Banja Luce Klub Rotary skupiający miejską inteligencję. Dwa lata później został powołany na stanowisko Konsula Honorowego RP w Królestwie Jugosławii. Bardzo aktywnie angażował się w pomoc polskiej diasporze w Bośni, agitując m. in. u biskupa Banja Luki w celu sprowadzenia z ojczyzny księży do polskich wiosek w okolicach Prjavoru. Ponadto pomagał młodzieży i był patronem wielu inicjatyw polsko-jugosłowiańskich. Całe swoje życie zawodowe poświęcił hodowli ryb – rodzinnemu interesowi, który był także jego największą pasją. Zmarł w Banja Luce w 1984 r.

Adam Urban

Z inicjatywy jego rodziców powstała jedna z pierwszych bibliotek, z której mogli korzystać Polacy mieszkający w okolicach Prnjavoru. On sam również bardzo angażował się w życie Polonii. Był jednym z trzech Polaków z terenów Bośni i Hercegowiny biorących udział w I Zjeździe Polaków z Zagranicy w 1929 r.  Agitował tam za możliwością powrotu swoich współbratymców do kraju. Organizował kursy języka ojczystego dla dzieci i młodzieży, a także zakładał punkty biblioteczne z literaturą polską. W 1929 r. za swoje zaangażowanie został wybrany sołtysem Nowego Martyńca. Prowadził szeroką korespondencję z różnymi wpływowymi osobami w Polsce, a także czasopismami, prezentując w nich stanowisko Polonii w Bośni i ukazując ich codzienne problemy. Był on również członkiem powstałego w Zagrzebiu „Ogniska Polskiego”. Zmarł w ojczyźnie w 1988 r.

Jan Kumosz

W XX – leciu między wojennym Jan Kumosz, dzięki pomocy Artura Burdy, został wysłany na kursy nauczycielskie do Zagrzebia. Jako że władze Królestwa Jugosławii sprzeciwiały się uczeniu języka polskiego w szkole, musiał on organizować nauczanie w domach prywatnych polskiej ludności. Po wybuchu II wojny światowej brał udział w działaniach partyzanckich. Pod koniec wojny 5 maja 1944 r. została sformowana 14 Centralno-Bośniackiea Brygada Uderzeniowa, która została włączona do partyzantki Broz Tity – jej dowódcą został Kumosz. Pomimo stosunkowo młodego wieku odznaczał niezwykłą odwagą i sprytem. Po zakończeniu działań wojennych stał na czele delegacji, która ustaliła z Rządem RP warunki powrotu tysięcy polaków z Bośni w okolice Bolesławca na Śląsku. Gdy wrócił do kraju, został starostą Bolesławca, stając się reprezentantem interesów reemigrantów z Bośni.

Dr Władysław Januszewski

Studia medyczne ukończył w Wiedniu. W 1880 r. został przyjęty na stanowisko lekarza w mieście Visoko w Bośni, a następnie przeniósł się do Banjaluki i rozpoczął karierę urzędniczą, obejmując stanowisko doradcy rządowego. Jeszcze jako lekarz swoim profesjonalizmem i indywidualnym podejściem do pacjentów zyskał sobie ogromną sympatię wśród mieszkańców Bośni, szczególnie jej muzułmańskiej części. Był osobą bardzo religijną. Współpracował z różnymi zakonami katolickimi w Bośni. Wraz z żoną, również lekarką, angażował się w pomoc dla muzułmańskich kobiet. Zmarł w 1916 r.

Dr Tadeusz Lubaczewski

Urodził się w Bośni, uczęszczał do gimnazjum w Travniku. W XX-leciu międzywojennym pracował w Polskim MSZ. Pełnił m.in. funkcję konsula RP w Pradze. W późniejszym czasie był radcą poselstwa RP w Jugosławii. Zajmował się głównie sprawami handlowymi. Interesował się także gospodarką. Napisał kilka książek o tematyce jugosłowiańskiej, w tym jedną poświęconą chłopom polskim w Bośni. Publikował również w Zagrzebiu, gdzie popularyzował wiedzę o Polsce i jej problemach.

Dr Jadwiga Olszewska

Podobnie jak Teodora Krajewska, całe swoje życie poświęciła pracy wśród muzułmanek. Ukończyła studia medyczne w Paryżu. Początkowo pracowała w Serbii, skąd przeniosła się do Tuzli w Bośni w 1899 r. Zastąpiła tam Krajewską, która namawiała Administratora Bośni i Herecegowiny B. Kallaya, by powierzył funkcję lekarza kobiet właśnie Olszewskiej.

Dr Jakub Seidenfeld

Wyróżniał się jako świetny organizator i dobry specjalista. To jemu Sarajewo zawdzięcza założenie pierwszego Funduszu Szpitalnictwa. Pod jego opieką znajdował się także jeden z oddziałów w Szpitalu Miejskim w stolicy Bośni. Zaangażowany w życie Polonii, należał do Zarządu Koła Polskiego. Po zakończeniu działań wojennych wrócił do Polski w 1918 r. i zmienił nazwisko na Senczyc.

Dr Roman Wodyński

W Bośni jako lekarz patolog pracował najpierw w Zenicy, a następnie został przeniesiony na stanowisko szefa prosektorium Szpitala Miejskiego w Sarajewie. Przed przyjazdem do Bośni pracował jako asystent anatomii patologicznej w Krakowie. Prowadził własne badania, których efekty publikował w czasopismach medycznych. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej zdecydował się powrócić do Galicji.

Huršid ef. Terezinski

Do Bośni przybył jeszcze przed przejęciem Bośni i Hercegowiny pod protektorat Austro-Węgier. Bardzo zżył się z lokalną ludnością, o czym może świadczyć fakt przejścia przezeń na islam i przyjęcia muzułmańskiego imienia Huršid. Jako geometra od 1873 r. zajmował się wytyczaniem granic. W 1883 r. został pierwszym Komendantem Straży Pożarnej w Sarajewie. Pełnił tę funkcję aż do śmierci w 1904 r. Cieszył się dużą sympatią i szacunkiem mieszkańców.

Dr Marcel Sznajder

Urodził się w 1900 r. w Polsce. Będąc jeszcze dzieckiem, wraz z rodziną przeniósł się do Mostaru. Studiował filozofię, a także matematykę i fizykę na uniwersytetach w Zagrzebiu i w Wiedniu. W Sarajewie pracował jako nauczyciel do 1939 r., kiedy to ze względów politycznych został przeniesiony do pracy w Górnym Milanovacu. Dał się poznać jako świetny pedagog. Jego pasją była literatura i sztuka. Współpracował z czasopismem „Przegląd”. Napisał także podręcznik matematyki dla szkół średnich. W 1941 r. został aresztowany wraz z innymi przedstawicielami inteligencji i zamordowany przez ustaszy w lipcu tegoż samego roku.

Stanislav Babiński

Urodził się w 1859 r. w Polsce. Do Bośni przybył wraz z wojskiem austrowęgierskim. W latach 1883-1899 pracował w sądzie w Mostarze i Rogaticy.. W 1918 r. proponowano mu objęcie stanowiska prezesa Sądu Najwyższego w Sarajewie. Babiński zdecydował się jednak na powrót do nowo powstałej Polski. Źródła milczą na temat jego dalszych losów.

Dr Justyn Karlinski

Urodził się w 1862 r. w Krakowie. Jako młody chłopiec interesował się ornitologią, z czasem te zainteresowania ewoluowały w stronę medycyny, którą studiował w rodzinnym mieście. Po otrzymaniu dyplomu lekarskiego wyjechał na rok do Wiednia, a następnie w 1887 r. zdecydował się związać swoje życie z Bośnią. Od 1892 r. pełnił funkcję Naczelnego Inspektora Sanitarnego Bośni i Hercegowiny. Był pionierem badań nad bakteriami i jednym z najwybitniejszych epidemiologów w tej części Europy. Dzięki jego badaniom możliwe stało się opracowanie szczepionek na wiele chorób zakaźnych występujących tak u ludzi, jak i u zwierząt. Był również autorem kilkudziesięciu artykułów i rozpraw naukowych w czasopismach medycznych w Polsce i zagranicą.

Władysław Lam

Urodził się w 1893 r. w Konjicu. Tam również rozpoczął edukację. Jeszcze przed I wojną światową wraz z rodzicami powrócił do Polski. Od najmłodszych lat wykazywał talent malarski i zmysł artystyczny. Studiował m.in. w Krakowie i Paryżu. W Polsce jego mistrzami byli T. Aksentowicz i J. Meinhoffer. Po studiach sam nauczał najpierw w szkołach artystycznych w Łodzi i Poznaniu. a następnie na Politechnice Lwowskiej. Po wybuchu II wojny światowej przeniósł się do Gdańska. Napisał kilka książek na temat rysunku i jedną autobiograficzną Miasteczko nad Neretwą, w której opisywał dzieciństwo spędzone w Bośni i Hercegowinie.

Dr Mieczysław Madurowicz (Mieczysław Wincent  Ritter herbu Jelita Madurowicz)

Urodził się w 1858 r. Po zakończeniu studiów w 1882 r. przeniósł się do Bośni i Hercegowiny. Pracował początkowo w samorządzie wojewódzkim Sarajewa, a następnie w Mostarze i mieście Donji Vakuf, gdzie za swoją pracę w latach 1888-1894 został odznaczony honorowym obywatelstwem. Znany był ze swojej pobożności i działalności na rzecz kościoła katolickiego. Po wojnie przeszedł na emeryturę w 1920 r.

Zofia Kawecka

Przyszła na świat w Dolnej Tuzli w 1888 r. Po ich ukończeniu studiów w Wiedniu powróciła do Bośni i jako siostra Czerwonego Krzyża pomagała rannym. Po wojnie zdecydowała się powrócić do powstałej po 123 latach zaborów Polski, gdzie pracowała w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu. W latach międzywojennych była przewodniczącą Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Jugosłowiańskiej. Tłumaczyła wiele dzieł jugosłowiańskich na język polski. W czasie II wojny światowej brała udział w tajnym nauczaniu w Warszawie i prowadziła lektoraty z języka serbsko – chorwackiego.

Źródła: Ambasadar RP w Sarajewie, Wikipedia, Communications-Unlimited

Zdjęcia: katedra Serca Jezusowego, pomnik Jana Pawła II, Communications-Unlimited.nl

© Copyright www.communications-unlimited.nl, 2018. All rights reserved.

Linki na organizacje polonijne w BiH:

• Stowarzyszenie Polaków i Przyjaciół „MAK” z Gradiški prowadzi fanpage na Facebook’u, na którym zamieszcza aktualne informacje i zdjęcia ze zorganizowanych wydarzeń (http://www.facebook.com/pages/Udruzenje-Poljaka-i-prijatelja-Mak-OpstinaGradiska/173657052653931/);
• Stowarzyszenie Polaków z Banja Luki współpracuje ze Związkiem Mniejszości Narodowych RS – informacje o organizacji i aktualnych wydarzeniach związanych z Polonią zamieszczane są na stronie internetowej Związku (http://www.snm.rs.ba/index.php?option=btg_novosti&catnovosti=5);